Whistleblowing, hayatımıza son yüzyılda giren bir kavramdır. Kavram temel olarak, bir işyerinde çalışan işçinin, çalıştığı işyerinde yaşanan ihmalleri, aksaklıkları, yolsuzlukları ortaya çıkarmasını ifade etmektedir. İş hukuku açısından işçinin bilgi uçurması (whistleblowing) oldukça geniş çapta ele alınmıştır. İşçinin bilgi uçurması birçok durumu kapsamaktadır. Öncelikli olarak bilgi uçurma aksiyonu, güvenlik ve sağlık konularını kapsamaktadır. Örneğin işçi çalıştığı kurumda, fabrikada veya iş yerinde şans eseri veya isteyerek öğrendiği kamu sağlığına etki edecek konuların sızdırılmasını sağlayabilir. Örneği detaylandırmak adına, bir fabrikada üretilen mallarda kanserojen madde kullanılması ihtimali düşünülebilir. Bilgi uçurmanın konuları çeşitlendirilebilir. Örneğin mali işler yürüten bir ofiste kara para aklandığı, rüşvet alıp verildiği gibi konuların da sızdırılması mümkündür. Çevreyi etkileyen faktörler de whistleblowing kapsamında değerlendirilmektedir. Örneğin bir fabrikada doğaya zararlı gazlar, atıklar salınıyorsa bu bilgi sızdırılabilir.
Bilgi uçurma koşullarının önceden bilinmesi gerekmektedir. Uçurulan her bilgi önem taşımamaktadır. Bilginin korunması ve dikkate alınması için uçurulan bilginin önemli olması ve yukarıda belirttiğimiz temel konuları ve benzerlerini içermesi gerekmektedir. Uçurulan bilginin değer görmesi için kamuyu ilgilendirmesi gerekmektedir. Yani uçurulan bilgi kapsayıcı olmalıdır. Etkilediği kesim geniş olmalıdır. İşçinin bilgi uçurması için belirli bir süre gözlem yapması gerekmektedir. Bu süre zarfında işçi, gözlemlediği yanlış veya kamuoyunu etkileyen durumu önce üstlerine bildirmelidir. Eğer bu yöntem ile bir sonuç alınamaz ise işçi gözlemlediği aykırı durumu kamuoyuna sızdırabilir, bu özel bilgileri ifşa edebilir. Bilgi uçuran işçinin korunması mümkündür; ancak bu korunmanın gerçekleşebilmesi için uçurulan bilginin ne şekilde ifşa edildiği ve ne kadar sürede sızdırıldığı başlıkları önem arz eder. İşçi bilgi sızdırırken düşmanlıkla hareket etmemeli, bu haksızlıktan herhangi bir kazanç sağlamamalı ve sızdırılacak yanlışları tespit ettikten sonra hızlıca bu haksızlığı kamuoyu ile paylaşmalıdır.
Bilgi uçurma konusu birçok değişkeni içerisinde barındırmaktadır. Bilgi uçurmada hem bilgiyi uçuran işçi, hem bilginin uçurulduğu işletme hem de kamuoyu etkilenmektedir. Bu etki pozitif yönde görülebildiği gibi negatif yönde de görülebilmektedir. İşçi bilgiyi uçuran kişi olduğu için bu durumdan en çok etkilenen taraf olabilmektedir. Bu etki işçinin mobbinge (psikolojik şiddet) maruz kalmasına neden olabileceği gibi kimi zaman işten çıkarılmasına dahi sebep olabilmektedir. Şirketlerin büyüklüğü işçinin maruz kalabileceği etkiyi arttırabilmektedir. İşçiler tehdit edilebilir, şantaja uğrayabilirler.
Bilgi uçurma durumunun işletme açısından etkileri de azımsanamayacak kadar fazladır. Böyle bir durumda bilginin uçurulması iş yerindeki iç denetim mekanizmalarını harekete geçirecektir. İşçinin bir üstüne, iş yerinde yapılan haksızlığı ve kamuoyunu etkileyen yanlış bir durumu bildirmesi şirket içerisindeki uygulamaların kontrolüne olanak tanıyacak, bu sayede işletme daha aktif ve düzenli çalışır hale gelebilecektir. İşletmelerin bilgi uçurma kapsamında etkilendiği bir diğer durum ise, işletmenin kapanmasına bile yol açabilecek olan bir süreci kapsamaktadır. Bilgi uçurulduktan sonra işletme yoğun şekilde denetlenebilir, iş yeri sahiplerine maddi cezalar uygulanabilir, insanlar işten çıkarılabilir ve en uç sonuç olarak ise işletme tamamen kapatılabilir. Toplumsal olarak bilgi uçurmanın yine topluma karşı net bir katkısının bulunduğu söylenebilir. Çünkü bilgi uçurma aslında toplum yararına, kamu faydasına yapılan bir harekettir. İşçiler bilgi uçurarak toplumun birtakım olumsuzluklar yaşamasının önüne geçerek kamusal bir faydaya yol açacaktır.
Türk İş Hukuku ve Bilgi Uçurma
Ülkemizde bilgi uçurma konusunda yeterince gelişmiş bir düzenleme ya da mevzuat yer almamaktadır. Türk iş hukuku ve bilgi uçurma konusu ülkemizdeki işçilerin merak ettiği bir konudur. İşçilerin haklarını gözeten 4857 sayılı İş Kanununun ilk maddesi:
Bu Kanunun amacı işverenler ile bir iş sözleşmesine dayanarak çalıştırılan işçilerin çalışma şartları ve çalışma ortamına ilişkin hak ve sorumluluklarını düzenlemektir.
der. Ancak bilgi uçurma konusunda işçiyi koruyan net bir kanun düzenlemesi bulunmamaktadır. 2003 yılında getirilen yeni bir düzenlemeyle, eğer iş yerinde yaşanan bir hukuksuzluğun bildirilmesi ve bunu bildiren işçinin yine bu soruşturmada yer alması işçinin kovulmasına sebebiyet veremez şeklinde bir madde yer almaktadır. İşçinin bilgi uçurma konusunda nispeten korunduğu bu madde net bir şekilde bilgi uçurma düzenlemesinin koruma ihtiyacını karşılamamaktadır.
Bilgi uçuran işçi ile alakalı kanun maddelerinin eksikliği bu durumun yaşandığı işletmelerde bilgi uçurulmasının da önüne geçebilen bir durumdur. Son dönemde sendikaların da baskısıyla bilgi uçuranın korunması ve işyerine çeşitli yaptırımlar konusunda çalışma bakanlığında içerik ile alakalı görüşmeler gerçekleştirilmekte, ilgili kurumların da görüşleri alınmaktadır. Bilgi uçurma konusu İngiltere’de örnek olarak gösterilebilen ve işlenen bir konudur. İlk olarak işçi dinlenir ve görüşleri alınır, hangi amaca yönelik hareket edildiği saptanır. İş yerinde yaşanan olumsuzlukların ne kadar süredir devam ettiğini, bu sürecin ne kadar süredir izlendiğini ve bilindiğini işçiden öğrenilmeye çalışılır. Buradaki en önemli kısım uçurulan bilginin gerçekliği ve kamuoyunu ilgilendirip ilgilendirmediği konusudur. Eğer iddia gerçek dışı ise bilgi saklanmaz ve korunmaz. Tüm bu olgular içerisinde, işçilerin işten atılmalarının önüne geçilmesi ve maddi manevi tazminat hakları saklanabilir olması temel gayedir. Dünyada, bilginin uçurulması konusunda kanunen belirli bir mevzuatın kullanıldığı çok az ülke bulunmaktadır. Amerika ve İngiltere ise bu sayılı ülkelerin başındadır.
